Dróżdż - Tajemnice księgozbioru Iwana Groźnego, artykuły
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis
Folia 2 Studia Ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia 1 (2001)
Historia książek i bibliotek
Andrzej Dróżdż
Tajemnice księgozbioru Iwana Groźnego
Czy car Rusi Moskiewskiej byt paranoikiem?
Car Iwan IV (1533-1584), samodzierżawca Wielkiego Księstwa Moskiewskie-
go, pozostawił po sobie głównie legendę krwawego okrutnika, szafującego życiem
tysięcy poddanych, ale do niedawna w opinii wielu historyków jawił się jako osa-
motniony reformator zmuszony do podejmowania radykalnych decyzji
1
. Pozostanie
1
W historiografii zachodniej utrwalił się stereotyp Iwana Groźnego - okrutnika i zbrodniarza, wykorzy-
stującego nieograniczoną władzę do realizacji zadań przerastających jego możliwości (Por. np. W. Ser-
czyk,
Iwan Groźny,
Wrocław 1977; Z. Wójcik,
Dzieje Rosji 1533-1801,
Warszawa 1971). Dla utrwalenia
tego stereotypu podważano rzekome autorstwo wielu utworów Iwana IV, sugerując że był on w rzeczy-
wistości nieokrzesanym analfabetą (Por. E.L. Keenan,
The Kurbskij
-
Groznyj Apocrypha. The Sevente-
enth - Century Genesis ofthe „Corespondence" attribuited to Prince AM. Kurbskij and Tzar Ivan IV,
Cambridge, Massachusetts 1971). W latach stalinowskiego terroru historycy radzieccy idealizowali za-
sługi Iwana Groźnego, a w bestialskich działaniach tzw.
opriczniny
widzieli świadomie kierowaną refor-
mę państwową. Na tym tle badania prowadzone przez N.N. Zarubina (1893-1942), poświęcone rekon-
strukcji stanu zawartości biblioteki Iwana IV, miały uzupełnić ów heroiczny wizerunek cara o brakujące
ogniwo, potwierdzające jego erudycję i autorstwo przypisywanych mu dzieł. Przedwczesna śmierć Zaru-
bina podczas blokady Leningradu zahamowała przyjęty kierunek badań. W 1963 r. S.B. Wiesiełowski
udowodnił na podstawie dokumentów archiwalnych, że stosowana przez cara polityka terroru wcale nie
przyczyniała się do postępowych zmian w strukturze społeczeństwa. Przewartościowaniu ocen historycz-
nych na temat Iwana Groźnego służyły także liczne prace R.G. Skrynnikowa
{Iwan Groźny,
Warszawa
1979). Zainteresowania postacią cara Iwana IV osiągnęły szczyt w 1963 r., gdy odnaleziono jego szczątki,
a M.M. Gerasimow dokonał hipotetycznej rekonstrukcji jego wyglądu zewnętrznego. W tym samym roku
Muzeum Kremla oraz komisja historyków i archeologów rosyjskiej Akademii Nauk pod kierunkiem N.N.
Tichomirowa podjęły z rozmachem badania archiwalne i archeologiczne w celu odnalezienia biblioteki
Iwana Groźnego rzekomo ukrytej pod murami Kremla. Równocześnie M.I. Słuchowskij wystąpił z serią
publikacji z zakresu historii książki i bibliotek rosyjskich od XVI do XVIII wieku, odnosząc się w każdej
z nich do tajemnicy biblioteki carskiej Iwana IV. Z powodu niejasnych zastrzeżeń ówczesnych władz
politycznych rozpoczęte badania zostały jednak wstrzymane. Sprawa biblioteki carskiej ożyła na nowo w
1982 r., gdy ukazała się drukiem fundamentalna praca N.N. Zarubina, uzupełniona i uaktualniona
opracowaniami innych uczonych (Por. N.N. Zarubin,
Biblioteka Iwana Groznogo. Riekonstrukcija i biblio-
grafićeskoie opisanje.
Sost. N.N. Zarubin. Podgotovka k piecati, primiećanija i dopołnienija A.A. Arno-
sowa, pod red. CO. Śmidta, Leningrad 1982). Publikacja ta wzbudziła duże zainteresowanie bibliologów
36 Andrzej Dróżdż
zagadką, jakimi drogami wędrowały myśli Iwana Groźnego, bo nie sposób powiązać
treści duchowe, wyłaniające się ze świata religijnych utworów, które jakoby napisał
bądź przeczytał, z jego zbrodniczym postępowaniem, w czym dorównał Neronowi i
Kaliguli. Trudno zrozumieć, jak to możliwe, by ten cyniczny morderca był również
uzdolnionym autorem, szukającym natchnienia pod Krzyżem, czego mogłyby dowieść
jego dzieła, począwszy od napisanego w młodości
Kanonu św. Antoniego Synaj-
skiego cudotwórcy,
przez
Modlitwę do Michała Archanioła,
sławne listy do kniazia
Andrjeja Kurbskiego, będące rodzajem traktatów polityczno-religijnych, po
Testa-
ment*,
nasycony wizjami religijnymi, nie licząc innych, przypisywanych mu utworów.
Niektórzy historycy, usiłujący wyjaśnić paradoksalne sprzeczności w carskiej
biografii, stworzyli legendę, że lata dzieciństwa i młodości Iwan IV, wcześnie osie-
rocony, spędził w otoczeniu wykształconych mnichów, którzy jakoby mieli utrwalić
w nim zainteresowanie do książek, szacunek dla wiedzy, a wreszcie rozbudzić
wrażliwość i ambicje religijne, którymi później przewrotnie uzasadniał swoją poli-
tykę samodzierżawia
3
. Dzisiaj można jednak spotkać opinie, że Iwan Groźny cierpiał
na paranojÄ™
4
, a jego religijność była czysto zewnętrzna i ograniczała się do na-
śladowania bizantyjskiej celebry: ubrany w złocisty ornat w lewej ręce trzymał „pa-
storał wysadzany wielkimi kryształowymi kulami, jakby węzłami, jaki noszą papie-
że podczas wielkiej celebry", pisał włoski jezuita Antonio Possevino, wysłany przez
Benedykta XIII z misją nakłonienia cara Moskwy do katolicyzmu; w innym miejscu
swego listu do papieża Possevino uskarżał się, że pół dnia zajmuje mu czytanie męt-
nych wywodów religijnych Iwana IV, których sens można by ująć w kilku słowach
5
.
Pozorna religijność i brak wykształcenia Wielkiego Księcia Moskwy były skutkiem
tego, że w bardzo młodym wieku uwolnił się spod władzy opiekunów i oddał się
„grzesznym" uciechom, wobec których lektura ksiąg cerkiewnych niewielkie mogła
wzbudzić zainteresowanie. Gdy miał trzynaście lat zlecił psiarczykom skrytobójczo
zamordować swego opiekuna, kniazia Andrjeja, stojącego na czele potężnego rodu
Szujskich, niedługo potem skazał bojarów Woroncewów i obojętnie przyglądał się
upadkowi rodu Glińskich, pomówionych o spalenie Moskwy. Carewicz Iwan nie
tylko na bojarach skupiał swoją nienawiść. Zdarzało się, że z drużyną zabijaków
zabawiał się wypadami na miasto, podczas których pastwił się nad prostymi ludźmi,
włoskich. Ich uwagę przykuła zwłaszcza kwestia wiarygodności tzw.
Indeksu
Ch. Dabelowa, o którym
Zarubin wypowiadał się z lekceważeniem. Analiza językowa tego tekstu, przeprowadzona przez Teresę
Paroli, potwierdziła jego autentyczność
(Traduzione italiana deWIndeks anonimo corredata da esame
linguistico e analisi delie varianti,
[w:] N.N. Zarubin,
La biblioteca di Ivan U Terribile.
Edizione italiana
a cura di L. Ronchi de Michelis. NotÄ™ e integrazioni di A.A. Amosow. Postfazione di S.O. Åšmidt, eon
appendice sull'Index anonimo del XVI secolo, Roma, Herder Editrice e Libreria [1996], s. 110-117).
2
Por. G. Stoki,
Testament und Siegel Ivans IV,
Opladen [1972].
3
Por. L. Bazylow,
Historia Rosji,
Warszawa 1982, t. 1, s. 183. R.G. Skrynnikow stwierdza natomiast, że
carewicz Iwan dorastał w atmosferze pobłażania, a „w czternastym roku życia zaczął ludźmi poniewie
rać",
Iwan Groźny,
op. cit, s. 22.
4
Z. Wójcik,
Dzieje Rosji...,
op. cit, s. 42.
5
A. Possevino,
Moscovia,
tłum. A. Warkotsch, Warszawa 1988, s. 12.
Tajemnice księgozbioru Iwana Groźnego 37
hańbił kobiety, rabował kupieckie kramy. Już w latach młodości Iwan Groźny stał
się niesławnym bohaterem opowieści, w których wytykano mu bezbożnictwo i po-
gańskie obyczaje. Opowieści te zebrał i opublikował w roku 1578 Aleksander Gwa-
gnin, którego emocje komendanta twierdzy w Witebsku, broniącego granic Rzeczy-
pospolitej przed atakami wojsk carskich, raczej przeważyły nad rozsądkiem history-
ka
6
. Z powodu utrwalonych na tej podstawie uprzedzeń przez długi okres nie do-
strzegano, że pierwsze dziesięciolecie rządów Iwana IV, koronowanego na cara
w 1547 r., było bardzo owocne dla Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W tym
okresie, gdy słuchał doradców z tzw. Rady Wybranej, zreformował administrację,
sądownictwo, wojsko, a także powiększył terytorium państwa o ziemie Chanatu
Kazańskiego i całego Powołża. Do carskich sukcesów przyczynili się zwłaszcza
uczony pop Sylwester z soboru Błagowieszczańskiego, dworzanin Aleksjej F. Ada-
szew i bojar Andrjej M. Kurbskij, ale po kilku latach wiernej służby zostali usunięci,
do czego przyczynił się Iwaszka Pierieswietow, zachęcający Iwana Groźnego w
Su-
plikach
do wzmocnienia władzy kosztem bojarstwa. Z czasem Iwan IV stał się wy-
łącznie samodierżawcą i dopuszczał do siebie tylko pochlebców, podsycających
w nim urojoną konieczność odwetu na bojarach. Rządy samodzierżawia sprawo-
wane były w Moskwie co najmniej od XIII wieku. Iwan III już za życia zyskał przy-
domek Srogiego, ale zła sława jego okrutnych rządów szybko wyblakła, gdy na tro-
nie Moskwy zasiadł jego wnuk, Iwan IV. Lista zbrodni Iwana Groźnego jest długa
i niepodobna je wyliczyć w tym miejscu. Usuwał ze swej drogi wszystkich poten-
cjalnych wrogów i zachłannie zagarniał ich majątki, kazał wymordować uczestni-
ków rzekomego spisku Czeladnina, nasłał morderców na metropolitę Filipa zdzie-
siątkował ludność Nowgorodu. Najkrwawszym jednak okresem w latach jego
panowania była tzw.
oprycznina
(1565-1572), gdy do walki z bojarami popchnÄ…Å‚
swoich ludzi służebnych, a ich dowódcą mianował bezbożnika i zwyrodnialca
Basmanowa-Pleszczejewa. Jego rękami utopił Ruś we krwi, pozbył się walecznych
i zasłużonych oficerów i żołnierzy, a to pociągnęło za sobą wiele klęsk Rusi w woj-
nach ze Szwecją i z Polską o dostęp do Bałtyku. Nie mniej tragiczne i godne poża-
łowania są dzieje rodziny Iwana IV. Żenił się aż siedem razy, aby zapewnić sobie
godnego następcę - przewyższył pod tym względem nawet He uyka \ III - ale
w przystępie gniewu zamordował swojego pierworodnego syna, Iwana. Jakby na
' Prawdziwym autorem
Kroniki Sarmacji europejskiej
(por. przypis 45) był prawdopodobnie Maciej
Stryjkowski, służący pod rozkazami Gwagnina. W rozdziale pt.
Nabożeństwa albo raczej gusła Wielkiego
Kniazia
czytamy o krwawych obrzędach mającego istnieć w Aleksandrowskiej Słobodzie „świętego
bractwa Wielkiego Kniazia", któremu Iwan Groźny przewodził jako najwyższy kapłan: „Przeto, gdy
wielki Kniaź swe nabożeństwo i godziny zwyczajne odprawiać ma, naprzód sam, jako najstarszy z onego
klasztora wychodzi; po tym kazawszy wywieźć kilku więźniów z ciemnicy, już na śmierć obranych, na
rozmaite męki osądza i zdawa. Tam jednych na koła wprawować, drugich na pal wbijać, drugich wieszać,
drugich topić, drugich na sztuki rozcinać każe. Tak tedy, kiedy to przeklęte nabożeństwo swe odprawuje,
każdego dnia dziesięć albo dwadzieścia ludzi niewinnych więźniów, niebożąt, różnemi mękami i trapio-
nych, na okrutną i haniebną śmierć zdawa: tak iż też dla smrodu trupów nie można tamtędy iść". Por.
Kronika Sarmacji europejskiej,
[Ks. X:
Srogie i niesłychane okrucieństwa Iwana Wasiliewicza, Wielkiego
Kniazia Moskiewskiego],
tłum. M. Paszkowskiego, Warszawa 1764, s. 557-558.
38 Andrzej Dróżdż
ironię, panujący po nim Fiodor I (1584-1598), chorowity i lękliwy, wyrzekł się polityki
ojca i oddał władzę w ręce popów i bojarów. Pod koniec życia Iwan Groźny ułożył
rejestry swych zbrodni w tzw.
Sinodikach,
po czym nakazał mnichom, aby odprawiali
wieczyste modły za dusze pomordowanych. Zachowało się 15 takich dokumentów,
choć mogło być ich znacznie więcej
7
.
Historyczne wzmianki i domysty na temat losów carskiej biblioteki
Od setek lat powtarzana jest legenda o księgozbiorze Rurykowiczów pełnym
skarbów literatury antycznej. Na powstanie owej legendy mogły mieć wpływ spora-
dyczne wizyty wykształconych cudzoziemców, którym jednak carowie Moskwy nigdy
nie pozwalali w pełni zaspokoić ciekawości. Choć nikt nie kwestionuje istnienia biblioteki
Iwana Groźnego, to jednak, jak dowiódł N.N. Zarubin, istnieje wiele nieporozumień na
ten temat
8
. Według świadectwa uczonego mnicha, Maksyma Greka (1480-1556),
zaproszonego do Rosji w 1518 r. przez Wasyla III w celu przetłumaczenia ksiąg
biblijnych i liturgicznych, w kremłowskim pałacu znajdowała się biblioteka trzymana w
zamknięciu, którą nazwał „boskim skarbem". Wiadomość tę potwierdził anonimowy
autor
Skazania o Maksime Fiłosofie,
piszący, że gdy rozpoczęło się ósme tysiąclecie
według ruskiego kalendarza (rok 1506), wielki książę Wasyl wystawił na widok
publiczny swój skarbiec a w nim „niezliczoną ilość książek greckich", które później
polecił przetłumaczyć mnichowi Maksymowi. Kolejnym niekwestionowanym
świadectwem istnienia tajemniczej biblioteki carskiej jest opowieść na jej temat
luterańskiego pastora jeńców inflanckich, Wettermanna, któremu Iwan Groźny
pokazał w latach 1565-1566 wiele manuskryptów greckich i hebrajskich,
wyniesionych przez kancelistów Szczelkalowa i Wiskowatego oraz skarbnika Funikowa
z jakiegoś pomieszczenia w murach Kremla. Opowieść Wettermanna opublikował
burmistrz Rygi, F. Nyenstadt (1540-1622) w
Kronice
swego miasta. Na koniec,
czwartym źródłem domysłów na temat biblioteki carskiej jest anonimowy
Indeks
księgozbioru, odkryty w 1819 roku w archiwum miejskim Parnu (Parnawa) przez Ch.
Dabelowa (1768-1830), profesora Uniwersytetu w Dorpacie (Tartu), zawierajÄ…cy
wzmianki na temat pewnych rękopisów greckich i łacińskich z podaniem ich ogólnej
liczby ośmiuset tytułów. Dabelow przepisał
Indeks,
znajdujący się wówczas w fatalnym
stanie, ale zajęty prowadzeniem badań na temat historii prawa na ziemiach inflanckich,
opublikował go dopiero w roku 1822, bez podania dokładnego źródła, gdyż zapomniał je
zanotować. Niemal natychmiast po ogłoszeniu tej rewelacji poszukiwaniami oryginału
Indeksu
zajÄ…Å‚ siÄ™ niemiecki uczony W.F. Clossius, a po nim wielu innych badaczy,
ale ich wysiłki nie przyniosły
7
R.G. Skrynnikow,
Iwan Groźny,
op. cit., s. 140.
8
Temat księgozbioru Iwana IV został poniżej omówiony na podstawie pracy N.N. Zarubina,
Biblioteka
Iwana Groznogo,
op. cit, oraz jej poszerzonej edycji włoskiej: N.N. Zarubin,
La biblioteca di Ivan ii
Terribile,
op. cit.
Tajemnice księgozbioru Iwana Groźnego 39
żadnych rezultatów. Oryginału
Indeksu
nie znaleziono. Poniżej prezentowany tekst
Indeksu
9
został opublikowany w „Dorpater Jahrbucher fur Litteratur, Statistik und
Kunst" w roku 1834. Teresa Paroli poddała ów tekst analizie językowej, uzupełniając go
o kilka form występujących w innej edycji
Indeksu,
opracowanej przez W.F. Clossiusa,
którą opublikował „Żurnal Ministerstwa Narodnogo Pro-sweszczenia" w 1834 r.
Indeks
[księgozbioru Iwana Groźnego znaleziony przez Ch. Dabelowa w Parnawie]
1. Wat de Zaar an Handschriflen ut den Orient Jakie posiadał Car rękopisy ze Wschodu.
besitten daht
Derę waren in allen an achthundert, so he Było ich wszystkich około ośmiuset, które
deels Geschenkt bekomen hatt. częściowo kupił a częściowo dostał
w darze.
De meesten wahren griechisch, aber oock Większość z nich było greckich, ale rów-
veele nież wiele
5. latinische. Von den latinischen hebbe ick łacińskich. Spośród tych łacińskich wi-
angesehen: działem:
De Geschichten des Livius
10
, so ick oever-
HistoriÄ…
Liwiusza, którą musiałem prze-
setten miisst. tłumaczyć.
Ciceros Boock de republica
11
und sine acht Księgę De
republica
Cycerona i jego osiem
Boecker historiarum . ksiÄ…g
Historiae.
Suetonius Kayser - Geschichte
13
,
De vitae Caesarum
Swetoniusza, także przeze
oock von my oeversett. mnie przetłumaczone.
10. Tacitus sine historien. Tacyta
Historiae.
Dat Corpus Ulpiani, Papiniani, Pauli u. s.
Corpus Ulpiani, Papiniani, Pauli
etc,
w. een Rómisches Rechtsboock.
książkę prawa rzymskiego.
Justins sine Historien.
Justyna
Historiae [Philipicae]
Een Cod. Constit. Imperat. Theodosii.
Cod. Contit. Imperat. Theodosii.
15. Den Vergilius sine Aen. Un sine Ith.
14
Wergiliusza^ew. i jego
Ith.
' Ibidem, s. 59-61.
10
Przekład Liwiusza na język rosyjski dokonany został zaledwie w XIX w. Por. I.M. Snegirev,
O starin-
nom russkom perevode Tita Livija (Su una antica traduzione russa di Tito Livio),
[w:]
Uczionnyje Zapiski
ImperatorskowoMoskowskowo Universiteta,
1833, nr 3, s. 690-705.
11
W 1581 r. pewien szlachcic z Wołynia o nazwisku Wojnuski posiadł manuskrypt
De republica
Cycerp-
na, o czym pisał Beier na łamach „Leipziger Litteraturzeitung", 1824, nr 5, s. 38.
12
Nic nie wiadomo na temat dzieła historycznego Cycerona w ośmiu księgach. Być może informacja ta
odnosi się do innych jego tekstów, takich jak:
Commentarius de consulatu suo,
napisanego po grecku,
a następnie przetłumaczonego na łacinę
(Cic. Ad Att.
I, 19), lub też do poematów:
de consulatu suo,
w trzech księgach
(Cic. Ad Att.
I, 19) i
de temporibus suis,
w trzech księgach
(Cic. Ad Div.
I, 9), a także,
inne, mniejszych rozmiarów utwory: jak p. Epistoła non mediocris ad instar voluminis scritpta, zaadreso
wana do Pompejusza i szereg innych, które przytacza w przypisach włoskiej edycji pracy N.N. Zarubina
R. Gasbarro.
13
Według N.M. Karamzina [Sankt-Petersburg 1842] w XVI w. znane były w Moskwie trzy przekłady
Swetoniusza.
14
Nie znamy utworu Wergiliusza zaczynajÄ…cego siÄ™ od
Ith.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]