Dołęga-Mostowicz Tadeusz - Świat pani Malinowskiej, Dolega Mostowicz Tadeusz
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tadeusz Doł
ħ
ga Mostowicz
ĺ
wiat pani Malinowskiej
Wydawnictwo Łódzkie, Łód
Ņ
1989
Wst
ħ
p
W latach 1934–35 powstały pod piórem Doł
ħ
gi Mostowicza a
Ň
cztery powie
Ļ
ci o tematyce
"kobiecej". Były to, w kolejno
Ļ
ci ich ukazywania si
ħ
: "Trzecia płe
ę
", "
ĺ
wiat pani Malinowskiej"
oraz dylogia: "Złota Maska" i "Wysokie Progi". Dwie z tych powie
Ļ
ci trzyma wła
Ļ
nie Czytelnik
w r
ħ
ku. Dodajmy,
Ň
e "Trzecia płe
ę
" nie była po wojnie wznawiana, a "
ĺ
wiat pani Malinowskiej"
miał tylko jedno powojenne wydanie w roku 1947. Interesuj
Ģ
ca wi
ħ
c powinna by
ę
odpowied
Ņ
na
pytanie: jak obydwie powie
Ļ
ci zniosły upływ czasu, zmian
ħ
gustów czytelniczych i konfrontacj
ħ
z nasz
Ģ
obecn
Ģ
wiedz
Ģ
o
Ļ
wiecie oraz o nas samych?
Zacznijmy jednak od pocz
Ģ
tku. Mostowicz był pisarzem chwili bie
ŇĢ
cej. Podejmował
problemy swoich czasów i swoich dni. Te wielkie: kryzys gospodarczy, bezrobocie, indolencja
ówczesnych "decydentów" politycznych, tragiczna przepa
Ļę
mi
ħ
dzy
Ň
yciem "wy
Ň
szych
dziesi
ħ
ciu tysi
ħ
cy" a
Ň
yciem bezrobotnego urz
ħ
dnika. I te małe: codzienne
Ň
ycie Warszawy,
stołeczne ulice, sklepy, place targowe. Wielkie nami
ħ
tno
Ļ
ci oraz pasje ludzkie, i skromne,
male
ı
kie marzenia szwaczek, panien sklepowych i widzów z peryferyjnych kin.
Jego dziennikarskiemu i pisarskiemu oku nie mogły tedy umkn
Ģę
procesy przemian
obyczajowych oraz zmieniaj
Ģ
ca si
ħ
po pierwszej wojnie
Ļ
wiatowej rola i funkcja kobiet w
Ň
yciu
społecznym. Taka jest, w ogólnym zarysie, geneza owych czterech "kobiecych" powie
Ļ
ci
Tadeusza Doł
ħ
gi–Mostowicza. Ale pisarz idzie jeszcze dalej. Tworzy bowiem nie tylko powie
Ļ
ci
z głównymi bohaterkami kobiecymi wła
Ļ
nie, lecz tworzy je przede wszystkim dla kobiet. To za
Ļ
wymagało uwzgl
ħ
dnienia psychiki i emocjonalnych potrzeb kobiet, potrzeb ró
Ň
ni
Ģ
cych si
ħ
chyba
od zapotrzebowa
ı
czytelniczych m
ħŇ
czyzn.
Powstanie kobiecego audytorium czytelniczego to zjawisko historyczne, maj
Ģ
ce swoje
uzasadnienia w zło
Ň
onych procesach społecznych i historycznych. Ale o tym za chwil
ħ
. Najpierw
bowiem nale
Ň
y wyja
Ļ
ni
ę
, jak mogło w ogóle doj
Ļę
do aktywizacji kulturalnej kobiet. Zwa
Ň
my
bowiem: lata trzydzieste to okres, gdy kobiety walczyły o to, aby by
ę
pani
Ģ
mecenas, pani
Ģ
doktor, pani
Ģ
in
Ň
ynier, pani
Ģ
magister. A liczba kobiet studiuj
Ģ
cych, podejmuj
Ģ
cych prac
ħ
urz
ħ
dnicz
Ģ
, usamodzielniaj
Ģ
cych si
ħ
społecznie i materialnie była ju
Ň
niemała. Ka
Ň
dy rok
przynosił nowe zjawiska w walce kobiet o rownouprawnienie społeczne i obyczajowe. Ka
Ň
dy rok
potwierdzał nieodwracalno
Ļę
tendencji emancypacyjnych.
Problemy emancypacji kobiet (a jest to poj
ħ
cie bardzo obszerne i wieloznaczeniowe)
wielokrotnie ju
Ň
wcze
Ļ
niej stawały si
ħ
tematem powie
Ļ
ci. Wystarczy tu powoła
ę
si
ħ
cho
ę
by na
Emancypantki Prusa, na powie
Ļ
ci Reymonta (Komediantka, Fermenty),
ņ
eromskiego (Dzieje
grzechu), Zapolskiej (Janka, Fin–de–siecle'istka). W tamtych jednak powie
Ļ
ciach chodziło przede
wszystkim o podstawy równouprawnienia, o uznanie kobiety za pełnoprawnego człowieka.
Jest spraw
Ģ
oczywist
Ģ
,
Ň
e konsekwencje pierwszej wojny
Ļ
wiatowej były czynnikiem
niesłychanie przyspieszaj
Ģ
cym emancypacj
ħ
i przemiany obyczajowe. Tak zreszt
Ģ
dzieje si
ħ
zawsze po wielkich wstrz
Ģ
sach historycznych i społecznych. Pocz
Ģ
tek lat trzydziestych to
wła
Ļ
nie okres, gdy kobiety realizuj
Ģ
nowe sytuacje, nowe role społeczne, ł
Ģ
cz
Ģ
c je z cechami
własnej płci.
Ten wła
Ļ
nie moment: poł
Ģ
czenie nowych ról społecznych z emancypacj
Ģ
obyczajow
Ģ
, z
nowym sposobem "gry erotycznej", w której obydwie strony nabieraj
Ģ
równych praw dla
bystrego obserwatora jakim niew
Ģ
tpliwie był Mostowicz, musiał wyda
ę
si
ħ
szczególnie
atrakcyjny. Wła
Ļ
nie na styku nowych i starych obyczajów, nowych ról społecznych kobiet, na
nowym do siebie stosunku dwu płci musiały wynika
ę
konflikty i sytuacje absorbuj
Ģ
ce uwag
ħ
zarówno pisarza, jak i odbiorców (a głównie odbiorczy
ı
) powie
Ļ
ci.
Sprawa emancypacji kobiet była na pocz
Ģ
tku lat trzydziestych tak wa
Ň
na,
Ň
e wszystkie
wielkie ruchy polityczne musiały zaj
Ģę
wobec niej okre
Ļ
lone stanowisko. Wi
Ģ
zało si
ħ
to nie tylko
z konieczno
Ļ
ci
Ģ
liczenia si
ħ
z kobietami jako potencjalnymi sojuszniczkami czy nawet
aktywistkami tych ruchów. Chodziło tak
Ň
e, a mo
Ň
e przede wszystkim, o rozstrzygni
ħ
cie
problemów praktycznych: kobieta pracuj
Ģ
ca zawodowo czy kobieta–stra
Ň
niczka ogniska
domowego,
Ň
ona, matka? Bo przecie
Ň
; cokolwiek powiedziałoby si
ħ
o słuszno
Ļ
ci d
ĢŇ
e
ı
emancypacyjnych kobiet, to nikt i nic nie mogło zdj
Ģę
z nich obowi
Ģ
zków macierzy
ı
skich i
domowych. W najlepszym przypadku m
ħŇ
czyzna mógł w sprawach gospodarstwa domowego i
wychowywania dzieci pełni
ę
funkcje pomocnicze. Zreszt
Ģ
, współczesny nam etap emancypacji
ujawnił z cał
Ģ
ostro
Ļ
ci
Ģ
owe sprzeczno
Ļ
ci ról kobiecych. Nie jest spraw
Ģ
przypadku nawoływanie
do zrównania pracy domowej w prawach i presti
Ň
u społecznym z prac
Ģ
zawodow
Ģ
. Ale to jest
sytuacja dzisiejsza. W latach trzydziestych nie widziano jeszcze owych pułapek emancypacji i
całego skomplikowania problemów, przed jakimi stajemy dzisiaj wła
Ļ
nie.
Wówczas spory i dyskusje sprowadzały si
ħ
, mówi
Ģ
c najogólniej, do dwu punktów widzenia,
reprezentowanych przez dwie siły polityczne: ruch rewolucyjno–socjalistyczny i ruch
faszystowski. Dla komunistów i socjalistów sprawa była oczywista: kobieta jest pełnoprawnym
partnerem m
ħŇ
czyzny w
Ň
yciu osobistym i równoprawnym członkiem ruchu rewolucyjnego.
Nazwiska Wery Kostrzewy, Wandy Wasilewskiej, Zofii Praussowej s
Ģ
tu jednocze
Ļ
nie
nazwiskami–symbolami. Inaczej w ruchu faszystowskim. Tam miejsce kobiety wyznaczały trzy
elementy: ko
Ļ
ciół, kuchnia, dzieci. Faszyzm był zdecydowanie antyemancypacyjny. Nie
wynikało to oczywi
Ļ
cie z dalekowzroczno
Ļ
ci ideologów faszyzmu, przewiduj
Ģ
cych dzisiejsze
nasze trudno
Ļ
ci i kłopoty z "emancypacj
Ģ
stosowan
Ģ
". Przeciwnie. Było to wyrazem swoistej
pogardy dla kobiety, uznaniem jej ni
Ň
szo
Ļ
ci intelektualnej, biologicznej i emocjonalnej.
Ideolodzy faszyzmu formułowali to wyra
Ņ
nie: "Kobiety niemieckie chc
Ģ
by
ę
(...) przede
wszystkim
Ň
onami i matkami, nie chc
Ģ
by
ę
towarzyszkami, jak to usiłuj
Ģ
wmówi
ę
sobie i im
czerwoni uszcz
ħĻ
liwiacze ludu. Nie t
ħ
skni
Ģ
za fabryk
Ģ
, biurem czy parlamentem. Bli
Ň
szy ich
sercu jest swojski dom, kochany m
ĢŇ
i gromadka szcz
ħĻ
liwych dzieci".*1
Prowadzono wi
ħ
c walk
ħ
o dusze, serca i umysły kobiet. Był wszak
Ň
e jeszcze jeden moment,
bardzo istotny i wa
Ň
ny: kryzys gospodarczy lat 1929–1934. Wielu ekonomistów zastanawiało si
ħ
nad jego przyczynami. Wielu te
Ň
, wychodz
Ģ
c z nieprawidłowych przesłanek, upatrywało jedn
Ģ
z
głównych przyczyn kryzysu wła
Ļ
nie w inwazji pracuj
Ģ
cych kobiet, które – rzekomo jedynie dla
zaspokojenia własnych aspiracji społecznych – wypierały m
ħŇ
czyzn z ich miejsc pracy. Jedynym
wi
ħ
c lekarstwem na kryzys miał by
ę
powrót kobiet do kuchni i dzieci. I je
Ļ
li nawet te argumenty
brzmi
Ģ
dzisiaj dziwacznie, to przecie
Ň
wówczas traktowano je z cał
Ģ
powag
Ģ
, ostro wyst
ħ
puj
Ģ
c
przeciw emancypacyjnym d
ĢŇ
eniom kobiet. Pami
ħ
tajmy równie
Ň
o przemianach obyczaju,
obejmuj
Ģ
cych tak
Ň
e sfer
ħ
Ň
ycia erotycznego. Z bezwolnego dotychczas obiektu po
ŇĢ
da
ı
m
ħ
skich
kobieta stawała si
ħ
partnerk
Ģ
gry miłosnej, maj
Ģ
c
Ģ
prawo nie tylko do prze
Ň
y
ę
erotycznych, ale
te
Ň
do wyboru partnera.
Wszystkie te przemiany
Ň
ycia i obyczaju stawały si
ħ
szczególnie atrakcyjne, dla twórców
szukaj
Ģ
cych i nowych tematów, i nowych sposobów kontaktowania si
ħ
z odbiorc
Ģ
. Wszystkie te
przemiany wpływały tak
Ň
e na zmian
ħ
sytuacji kobiet w literaturze. I to w dwojakim znaczeniu: w
obszarze twórczo
Ļ
ci i w obszarze czytelnictwa.
W obszarze twórczo
Ļ
ci: Nie jest przecie
Ň
spraw
Ģ
przypadku,
Ň
e lata 1932–39 to okres
"inwazji" kobiet. Z. Nałkowska, M, D
Ģ
browska, M. Kuncewiczowa, I. Krzywicka, H.
Naglerowa, P. Gojawiczy
ı
ska, W. Melcer, H. Górska, J. Brzostowska, M.
Pawlikowska–Jasnorzewska, Z. Ginczanka, M. Ukniewska, E. Szempli
ı
ska – oto pierwsze tylko
nasuwaj
Ģ
ce si
ħ
nazwiska. O literaturze lat trzydziestych, szczególnie za
Ļ
o powie
Ļ
ci tych lat,
mo
Ň
na bez przesady powiedzie
ę
,
Ň
e "kobietami stoi". Rzecz jednak szczególna: kobiety–pisarki
prawie wcale nie podejmuj
Ģ
tematu działalno
Ļ
ci społecznej i aktywno
Ļ
ci zawodowej kobiet. I oto
wła
Ļ
nie te problemy stan
Ģ
si
ħ
, mi
ħ
dzy innymi, przedmiotem zainteresowania Doł
ħ
gi–Mostowicza
w obydwu prezentowanych Czytelnikowi powie
Ļ
ciach.
W obszarze czytelnictwa tak
Ň
e nast
Ģ
piły daleko id
Ģ
ce zmiany. Czytelnictwo kobiet, rola
audytorium kobiecego na rynku wydawniczym – to zjawiska, które swój pocz
Ģ
tek maj
Ģ
w
XVIII–wiecznej Anglii. Wi
Ģ
zało si
ħ
to z "rewolucj
Ģ
przemysłow
Ģ
", z now
Ģ
pozycj
Ģ
klas
Ļ
rednich, których przedstawicielki dysponowały wolnym czasem. Wytworzyła si
ħ
wówczas
w
Ļ
ród kobiet moda czytania "romansów". Było to zjawisko tak powszechne,
Ň
e angielski historyk
literatury Ian Watt okre
Ļ
la lektur
ħ
jako zaj
ħ
cie typowo kobiece.
W Polsce dopiero wiek XIX przyniósł
Ň
ywiołow
Ģ
niemal emancypacj
ħ
kobiet. Stało si
ħ
to z
powodów, dla których tak
Ň
e i w czasach nam bli
Ň
szych po I i II wojnie
Ļ
wiatowej, kobiety
przej
Ģę
musiały obowi
Ģ
zki nieobecnych m
ħŇ
czyzn. Wskutek wydarze
ı
historycznych (Insurekcja
Ko
Ļ
ciuszkowska, Powstanie Listopadowe, Powstanie Styczniowe) wiele kobiet musiało sta
ę
si
ħ
emancypantkami z musu, z konieczno
Ļ
ci. Po Powstaniu Styczniowym ogrom tego zjawiska
spowodował,
Ň
e "kwesti
ħ
kobiec
Ģ
", spraw
ħ
emancypacji kobiet zaliczono do najwa
Ň
niejszych
społecznie, wł
Ģ
czono do programu pozytywistycznego.
Te wi
ħ
c kobiet (niezale
Ň
nie od pewnych ró
Ň
nic historycznych w porównaniu z Angielkami)
stawały si
ħ
wdzi
ħ
cznymi odbiorczyniami literatury, szczególnie za
Ļ
powie
Ļ
ci. Dlaczego wła
Ļ
nie
powie
Ļ
ci? Pisze o tym, jak
Ň
e trafnie, historyk literatury: "(Kobiety) przedkładały powie
Ļę
nad
inne formy roztargnie
ı
(rozrywek – J. R.) – i nic w tym dziwnego. Teatr, drugi z kolei z
lubianych rodzajów rozrywki kobiecej, rzadko odwiedzał prowincj
ħ
, a w wielkich miastach nie
mógł konkurowa
ę
z lektur
Ģ
. Wymagał okre
Ļ
lonego rytuału garderobianego i towarzyskiego –
powie
Ļę
tymczasem sama napraszała si
ħ
do towarzystwa samotnej (jak
Ň
e cz
ħ
sto dosłownie
samotnej) mieszkanki odludnego dworu. Nie wymagała przy tym
Ň
adnego specjalnego
przygotowania literackiego: cał
Ģ
swoj
Ģ
tradycj
Ģ
i form
Ģ
zdawała si
ħ
apelowa
ę
do odbiorcy nie
ska
Ň
onego ani nadmiarem erudycji, ani profesjonalizmem literackim".*2
Lektura powie
Ļ
ci była wi
ħ
c jedn
Ģ
z niewielu dost
ħ
pnych kobietom form rozrywki. Była tak
Ň
e
i czym
Ļ
wi
ħ
cej. Mogła bowiem stanowi
ę
tak
Ň
e form
ħ
ucieczki od trudno
Ļ
ci dnia powszechnego;
od kłopotów i ci
ħŇ
arów
Ň
ycia. Ten aspekt zainteresowania kobiet lektur
Ģ
ma charakter nie tylko
historyczny, lecz i współczesny.
ĺ
wiadcz
Ģ
o tym badania nad czytelnictwem kobiet. Współcze
Ļ
ni
badacze widz
Ģ
trzy główne kierunki swoi
Ļ
cie kobiecych zainteresowa
ı
lektur
Ģ
: zaspokojenie
sfery uczu
ę
i fantazji, zdobycie wiedzy praktycznej, potrzebnej do prowadzenia domu, i
zainteresowania "teoretyczne". Na pierwszym miejscu umieszczaj
Ģ
jednak zaspokojenie sfery
uczu
ę
. Temu za
Ļ
słu
Ň
ył i słu
Ň
y "romans" wła
Ļ
nie. Nie jest spraw
Ģ
przypadku,
Ň
e termin ten ma
dwa znaczenia: mo
Ň
e oznacza
ę
powie
Ļę
w ogóle, a tak
Ň
e gatunek powie
Ļ
ci, w której głównym
motywem jest miło
Ļę
. Szczególnie za
Ļ
poczytna była romantyczna, tristanowska odmiana
miło
Ļ
ci. W
Ģ
tek Tristana i Izoldy okazał si
ħ
wyj
Ģ
tkowo "no
Ļ
ny" w swych tre
Ļ
ciach
emocjonalnych. W tristanicznej miło
Ļ
ci bowiem "(...) przedmiot miło
Ļ
ci musi by
ę
z jakich
Ļ
wzgl
ħ
dów nieosi
Ģ
galny, realizacja pragnie
ı
kochanków musi by
ę
nieustannie zagro
Ň
ona,
Ļ
wiat
musi by
ę
wrogi ich uczuciom, a wszystko razem musi ko
ı
czy
ę
si
ħ
tragicznie".*3
Dodajmy tu jednak niezb
ħ
dne zastrze
Ň
enie: Oto w literaturze obiegu popularnego, a była to
domena Mostowicza, zako
ı
czenie w
Ģ
tku nie tylko nie musiało by
ę
tragiczne, ale zostało
zast
Ģ
pione mniej lub bardziej modyfikowan
Ģ
zasad
Ģ
happy endu. Wynikało to z nadrz
ħ
dnej
zasady moralnego ładu
Ļ
wiata i pocieszaj
Ģ
cej, konsolacyjnej funkcji tego rodzaju powie
Ļ
ci wobec
odbiorcy.
Współcze
Ļ
nie czytelnicy, a tak
Ň
e odbiorcy teleseriali, np. o nieszcz
ħ
snej Isaurze, te
Ň
szukaj
Ģ
modelu miło
Ļ
ci tristanicznej, miło
Ļ
ci z przeszkodami. Wiek XX i "uszcz
ħĻ
liwiaj
Ģ
ca" modyfikacja
tego modelu bardzo odpowiadaj
Ģ
potrzebom współczesnym. Szczególnie odnosiło si
ħ
to i odnosi
do powie
Ļ
ci obiegu popularnego, rozrywkowego. Najtrafniej, aczkolwiek dosadnie, uj
Ģ
ł spraw
ħ
Witold Gombrowicz: "W powie
Ļ
ci dla kucharek nie mo
Ň
na intelektualizowa
ę
ani
przerafinowywa
ę
. Tam musi by
ę
miło
Ļę
! Miło
Ļę
wielka,
Ļ
wi
ħ
ta i jedyna".*4
Mostowicz nie pisywał "powie
Ļ
ci dla kucharek". Czytały go panie z ró
Ň
nych
Ļ
rodowisk i
sfer: dziewczyna ze sklepu, urz
ħ
dniczka, pani mecenas i Pani ministrowa. Dlatego w jego
powie
Ļ
ciach o kobietach i dla kobiet znajdziemy, szczególnie w "Trzeciej płci", wiele elementów
"intelektualizowania", rozmy
Ļ
la
ı
, dyskusji i refleksji. Sama jednak zasada została przez
Gombrowicza uj
ħ
ta trafnie i syntetycznie.
Co za
Ļ
do Mostowicza, to zwró
ę
my uwag
ħ
na jeszcze jeden istotny czynnik. Oto w roku
1934, gdy ukazały si
ħ
obydwie powie
Ļ
ci, czytelniczki mogły w nich, czyta
ę
o sobie, o swoich
najbardziej aktualnych sprawach. Ta aktualno
Ļę
podejmowanych problemów była jednocze
Ļ
nie i
wielkim atutem Mostowicza, i gro
Ņ
b
Ģ
dla artystycznych realizacji jego zamierze
ı
. Aktualno
Ļę
bowiem zawsze grozi pewnym "upublicystycznieniem" powie
Ļ
ci. Grozi tak
Ň
e czym
Ļ
innym: gdy
mija aktualno
Ļę
, mo
Ň
e min
Ģę
i zainteresowanie sam
Ģ
powie
Ļ
ci
Ģ
. W przypadku Doł
ħ
gi tak jednak
nie jest. Bowiem problemy emancypacji zawodowej, społecznej i uczuciowej kobiet nie przestały
by
ę
nadal aktualne, cho
ę
wyst
ħ
puj
Ģ
w innych formach i w innym kształcie. Zatem lektura
powie
Ļ
ci Mostowicza, poza zaspokojeniem wspomnianych ju
Ň
wy
Ň
ej potrzeb psychicznych, ma
jeszcze jeden walor: Pozwala mianowicie porównywa
ę
kształt emancypacji lat trzydziestych z
dzisiejszym. Pozwoli to Czytelnikom snu
ę
własne refleksje i rozwa
Ň
ania porównania i
warto
Ļ
ciowanie...
II
Czytelnicy bez trudu zorientuj
Ģ
si
ħ
,
Ň
e bohaterki obydwu powie
Ļ
ci to kobiety zwykłe,
powszednie, zwyczajne. Zwrócił na to uwag
ħ
jeden z nielicznych recenzentów Trzeciej płci,
pisz
Ģ
c: "Zwolennikom talentu Mostowicza jego ostatnia powie
Ļę
przynie
Ļę
mo
Ň
e pewne
rozczarowanie. "Trzecia płe
ę
" jest bowiem pozbawiona tych wszystkich jaskrawych
sensacyjnych efektów, które zdawały si
ħ
by
ę
nieodł
Ģ
czn
Ģ
cech
Ģ
popularnego powie
Ļ
ciopisarza.
(...) Mostowicz, jak to zreszt
Ģ
sam tytuł wskazuje; daje psychologiczn
Ģ
analiz
ħ
współczesnego
feminizmu w najrozmaitszych typach i konfliktach
Ň
yciowych. To wszystko dokonuje si
ħ
tutaj
bez
Ň
adnych nadzwyczajnych sztuczek (...) "Trzecia płe
ę
" wysun
ħ
ła Mostowicza na czoło
współczesnych beletrystów polskich. Ta powie
Ļę
jest logicznie i proporcjonalnie skonstruowana,
autor z wielk
Ģ
umiej
ħ
tno
Ļ
ci
Ģ
zestawia ró
Ň
norodne płaszczyzny działa
ı
ludzkich, nie trac
Ģ
c ani na
chwil
ħ
poczucia cało
Ļ
ci. Jego wrodzony talent narracyjny działa z niesłabn
Ģ
c
Ģ
sił
Ģ
tak
Ň
e i
wówczas, kiedy opowiada nam o wydarzeniach zdawałoby si
ħ
szarych i pospolitych. Ludzie
Mostowicza s
Ģ
niezmiernie
Ň
ywi i nieszablonowi, ich sylwetki zostały stworzone w sposób
[ Pobierz całość w formacie PDF ]